Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Norm ve Standart Birliği_{Yaşlılık Sigortasında Reform Bakımından Değerlendirme}

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ......................................................................................................................... V

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... VII

TABLOLAR LİSTESİ .............................................................................................. XIII

KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................................ XV

GİRİŞ .............................................................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM

TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE PARÇALI YAPININ OLUŞUMU

1.1. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN KURULUŞ DÖNEMİ ....................9

1.1.1. Osmanlı Devleti’nde Sosyal Güvenlik Uygulamaları ..................................9

1.1.1.1. Tanzimat Öncesi Dönemde Sosyal Güvenlik .................................... 10

1.1.1.2. Tanzimat Döneminde Sosyal Güvenlik ............................................. 14

1.1.2. Büyük Millet Meclisi Hükümeti Dönemi (1920-1923) .............................. 19

1.1.3. Cumhuriyet Dönemi ................................................................................... 21

1.1.3.1. 3008 Sayılı İş Kanunu ....................................................................... 21

1.1.3.2. 4772 Sayılı İş Kazalariyle Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortaları Kanunu ............................................................................ 23

1.1.3.3. 5417 Sayılı İhtiyarlık Sigortası Kanunu ............................................ 26

1.1.3.4. 5502 Sayılı Hastalık ve Analık Sigortası Kanunu ............................. 28

1.1.3.5. 6900 Sayılı Mâlûliyet, İhtiyarlık ve Ölüm Sigortaları Kanunu ........ 29

1.2. 5434 SAYILI TÜRKİYE CUMHURİYETİ EMEKLİ SANDIĞI KANUNU ...... 31

1.3. 506 SAYILI SOSYAL SİGORTALAR KANUNU .............................................. 48

1.4. 1479 SAYILI ESNAF VE SANATKÂRLAR VE DİĞER BAĞIMSIZ ÇALIŞANLAR SOSYAL SİGORTALAR KURUMU KANUNU....................... 59

1.5. 2925 SAYILI TARIM İŞÇİLERİ SOSYAL SİGORTALAR KANUNU ............. 64

1.6. 2926 SAYILI TARIMDA KENDİ ADINA VE HESABINA ÇALIŞANLAR SOSYAL SİGORTALAR KANUNU ................................................................... 66

İKİNCİ BÖLÜM

REFORM ÖNCESİ DÖNEMDE YAŞLILIK SİGORTASININ NORM VE STANDART BİRLİĞİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

2.1. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN KURULUŞ DÖNEMİ .................. 69

2.1.1. Klasik Sosyal Koruma Yöntemlerinin Temel Niteliği ve Sorunlu Alanları ...................................................................................................... 69

2.1.2. Tekaüt Sandıklarının Fiili ve Hukuki Sorunlarla Malul Yapısı ................. 75

2.1.2.1. Hak Kazanma Koşulları ve Aylık Bağlama Oranlarının Farklılaşması Sorunu ......................................................................... 79

2.1.2.2. Siyasi Çekişme Sorunu ve Tensikat Uygulamasının Olumsuz Etkisi ................................................................................................. 81

2.1.2.3. Sistematik Yoksunluğu ..................................................................... 82

2.1.3. Erken Cumhuriyet Dönemi ve İlk Kanunlar .............................................. 84

2.2. KURUMSAL YAPI VE TEMEL KAVRAMLAR BAKIMINDAN FARKLILAŞMA ................................................................................................... 95

2.2.1. Genel Kurulların Oluşumu ve Yetki Sorunu .............................................. 95

2.2.2. Yönetim Kurullarının Oluşumu ................................................................. 96

2.2.3. Genel Müdürlerin Yetki ve Görevleri ile Yardımcı Sayıları ..................... 96

2.2.4. Emekli Sandığı Sağlık Kurulu Üyelerine Yapılan Ödeme ......................... 97

2.2.5. Özerklik Sorunu ......................................................................................... 98

2.2.6. Kamu Görevlileri Özelinde Farklı Kavramsallaştırma Tercihi ................ 100

2.3. SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN KAPSAMI.............................................. 100

2.3.1. Sosyal Güvenlik Sisteminin Kuruluş Aşamasında Kapsamın Gelişimi .. 100

2.3.2. Emekli Sandığı’nın Kapsam Meselesi ..................................................... 105

2.3.3. Sosyal Sigortalar Kurumunun Kapsam Gelişimi ve Neden Olduğu Sorunlar ................................................................................................... 111

2.3.3.1. Kişi, Coğrafi Bölge ve Sigorta Yardımları Bakımından Gelişim .... 111

2.3.3.2. Topluluk Sigortası Uygulaması: Avukat ve Noterler Bakımından Farklılaşma Sorunu ......................................................................... 115

2.3.3.3. Yabancıların Sigortalılığında Haksız Ayrımlar ............................... 117

2.3.3.4. 506 Sayılı Kanunun Kapsam Gelişimine Bağlı Uygulama Sorunları .......................................................................................... 117

2.3.3.5. Banka ve Sigorta Şirketleri ile Odalar ve Borsalarda Çalışan İşçilerin Ayrı Sandıklara Terkedilmesi ........................................... 121

2.3.4. Bağ-Kur Sigortalılığı Kapsamının Gelişimi ............................................. 125

2.3.4.1. Avukat ve Noterler Bakımından Topluluk Sigortası ile İlişkili Sorunlar ........................................................................................... 125

2.3.4.2. Kapsam Genişlemesi ve Sigortalılık İşlemlerinin Durdurulmasına İlişkin Uygulama Farklılıkları .............................. 127

2.3.5. Tarım Sektöründe Çalışanların Sosyal Güvenlik Kapsamına Alınması ve Yüz Yıllık Gecikme ............................................................. 129

2.4. PRİMLER BAKIMINDAN FARKLILAŞMA SORUNU .................................. 133

2.4.1. Prim ve Kesenek Oranları ile Karşılıklar ................................................. 134

2.4.2. Emekli Sandığında Kesenek Çeşitliliği .................................................... 140

2.4.3. Primlerin Hesaplanma ve Tahsil Usulü .................................................... 140

2.5. SİGORTALILIK STATÜLERİNE GÖRE İVAZLARDA FARKLILAŞMA .... 147

2.5.1. Yaşlılık ve Emekli Aylığına Hak Kazanma Koşulları ............................. 148

2.5.2. Yaşlılık ve Emekli Aylığı Bağlama Oranları ........................................... 151

2.5.3. Son Hizmet Zammı .................................................................................. 154

2.5.4. Sosyal Yardım Zammı ............................................................................. 155

2.5.4.1. Sosyal Yardım Zammının Tutarı ve Hesap Usulü .......................... 156

2.5.4.2. Sosyal Yardım Zammı Ödeme Yükümlüsü .................................... 160

2.5.5. Tazminat, İkramiye ve Ek Ödemeler ....................................................... 164

2.5.6. Toptan Ödeme ve İhya ............................................................................. 170

2.5.6.1. Toptan Ödeme ve Keseneklerin Geri Verilmesi.............................. 170

2.5.6.2. İhya İmkânı ..................................................................................... 172

2.6. PRİM-İVAZ DENGESİNİ BOZUCU NİTELİKTEKİ DİĞER HAKSIZ AYRIMLAR ........................................................................................................ 173

2.6.1. Ödenecek Primler ve Bağlanacak Aylıkların Hesabında Esas Alınan Gelir Basamakları İle Göstergeler Nedeniyle Ortaya Çıkan Sorunlar ..... 173

2.6.1.1. Bağ-Kur Uygulaması ...................................................................... 174

2.6.1.2. SSK Uygulaması ve “Süper Emeklilik” .......................................... 181

2.6.1.3. Emekli Sandığı Uygulaması ............................................................ 187

2.6.2. Sigortalılık Sürelerinin Tespiti ve Hizmet Süresi Zamları Bakımından Farklılaşma Sorunu .................................................................................. 189

2.6.2.1. Sigortalılık Sürelerine İlişkin Genel Kural ve Kurumlar Arası Farklılaşma ...................................................................................... 190

2.6.2.2. Fiili ve İtibari Hizmet Süresi Zammı Uygulamaları ........................ 191

2.6.3. Yıl ve Lira Kesirleri ile Yaş ve Doğum Tarihlerinin Belirlenmesinde Norm Farklılaşması Sorunu ..................................................................... 196

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ REFORMU VE YAŞLILIK SİGORTASINDA NORM VE STANDART BİRLİĞİ YÖNÜNDEN GÜNCEL SORUNLAR

3.1. TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ REFORMU ....................................... 201

3.1.1. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform Nedenleri .............................. 204

3.1.2. Reformun Birinci Dönemi: 1999-2003 Yılları Arasındaki Gelişmeler ve “EYT” Sorununun Doğuşu ................................................................. 210

3.1.3. Reformun İkinci Dönemi: 2003 Yılı Sonrası Gelişmeler ve Teklik İlkesi ........................................................................................................ 218

3.1.3.1. Sosyal Güvenlik Kurumu: Kurumsal Yapıda Tek Çatı Esasının Norm ve Standart Birliği Bakımından Anlamı ................................ 219

3.1.3.2. Sosyal Sigortaların Tek Kanun Altında Toplanması: 5510 Sayılı Kanunun Genel Değerlendirmesi .................................................... 237

3.1.3.2.1. Sosyal Güvenlik Reformunun Temel Motivasyonu ................ 237

3.1.3.2.2. Anayasa Mahkemesi İptal Kararı ve 5754 Sayılı Kanunun Etkisi ........................................................................................ 239

3.1.3.2.3. Yürürlük Meselesi .................................................................. 243

3.1.3.2.4. Sık ve Yanlış Müdahaleler ...................................................... 246

3.1.3.2.5. Öğreti Görüşlerinin Dışlanması .............................................. 249

3.2. NORM VE STANDART BİRLİĞİ AÇISINDAN YAŞLILIK SİGORTASINDA GÜNCEL SORUNLAR ........................................................ 252

3.2.1. Yaşlılık Sigortasının Kapsamında Norm ve Standart Birliği İlkesine Aykırılıklar .............................................................................................. 252

3.2.1.1. Zorunlu Sigortalılık İlişkisinde Çalışma Statüsü Esasına Dayalı Ayrımın Sürdürülmesi ve Sigortalı Sayılma Hususunda Haksız Ayrımlar .......................................................................................... 253

3.2.1.1.1. Hizmet Akdi ile Bir veya Birden Fazla İşveren Tarafından Çalıştırılanlar ........................................................................... 254

3.2.1.1.2. Hizmet Akdine Bağlı Olmaksızın Kendi Adına ve Hesabına Bağımsız Çalışanlar ................................................................. 261

3.2.1.1.3. Kamu Görevlileri .................................................................... 268

3.2.1.2. Kapsam Dışında Tutulan Çalışan Grupları ve Sosyal Güvenlik İlkelerine Aykırı İstisna Hükümleri ................................................ 273

3.2.2. Uzun Vadeli Sigorta Kolları Priminde Farklılaşma Sorunu .................... 287

3.2.2.1. Norm ve Standart Birliği İlkesi Açısından Primlerin Niteliği ........ 287

3.2.2.2. Uzun Vadeli Sigorta Kolları Prim Oranları ..................................... 293

3.2.3. Yaşlılık Sigortası İvazlarında Norm ve Standart Farklılaşmaları ............ 296

3.2.3.1. Yaşlılık Aylığı Bakımından Değerlendirme .................................... 297

3.2.3.1.1. Aylığa Hak Kazanma Koşulları Yönüyle ............................... 298

3.2.3.1.1.1. Genel Olarak Yaşlılık Aylığına Hak Kazanma Koşulları......................................................................... 299

3.2.3.1.1.1.1. Yeni Hak Sahipleri ................................................ 300

3.2.3.1.1.1.2. Beklenen Hak Sahipleri ve 7438 Sayılı Kanun...... 306

3.2.3.1.1.1.2.1. 7438 Sayılı Kanun Öncesi Durum .................... 307

3.2.3.1.1.1.2.2. 7438 Sayılı Kanun Hükmü ve Yeni Bir Kademeli Geçiş Zorunluluğu ........................... 310

3.2.3.1.1.2. Özel Koşullarla Yaşlılık Aylığından Faydalanma İmkânı ............................................................................ 314

3.2.3.1.1.2.1. Engelliler İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı ..................................................................... 316

3.2.3.1.1.2.2. Erken Yaşlananlar İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı ....................................................... 322

3.2.3.1.1.2.3. Yeraltı Maden İşyerinde Çalışanlar İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı ............................. 329

3.2.3.1.1.2.4. Sürekli Bakıma Muhtaç Derecede Ağır Engelli Çocuğu Bulunan Kadın Sigortalılar İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı ............................ 333

3.2.3.1.1.2.5. Güvenlik Korucuları İçin Kolaylaştırılmış Yaşlılık Aylığı ....................................................... 336

3.2.3.1.2. Aylığın Hesaplanması Yönüyle .............................................. 337

3.2.3.2. Toptan Ödeme Bakımından Değerlendirme .................................... 339

3.2.4. Prim-İvaz Dengesini Bozucu Nitelikteki Diğer Haksız Ayrımlar ........... 342

3.2.4.1. Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Norm ve Standart Birliği İlkesi Açısından Değerlendirilmesi ................................................. 343

3.2.4.2. Prim Teşvikleri Bakımından Değerlendirme................................... 351

SONUÇ VE ÖNERİLER ........................................................................................... 373

KAYNAKÇA ............................................................................................................. 397