Karst Jeomorfolojisi 4. baskı

ÜÇÜNCÜ BASKININ ÖNSÖZÜ

"Karst Jeomorfolojisi” çok genç bir disiplin olmakla beraber uzun bir evrimin ürünüdür ve jeomorfolojinin önemli bir dalıdır. Aynı morfojenetik bölgede karstlaşmanın koşullarına bağlı olarak değişik görünümlerde karşımıza çıkan kars topografyasına ait şekiller, topografyayı çeşitlendirir ve ilginç bir hale getirir.

Bu kitap, karstik bölgelerde görülen yüzey şekillerinin niteliğini, oluşum ve gelişimini, coğrafi dağılışlarını, sebep sonuç ilişkisine dayanarak, gerektiğinde yerli ve yabancı bilim insanlarına ait araştırmaları dikkate alarak ve yeryüzünün farklı bölgelerine atıflar yaparak bu ilginç fizikî görünümleri ağırlıklı olarak jeomorfoloji açısından daha iyi tanıtmak amacıyla yazılmıştır. İçeriğine karst jeomorfolojisine ait olan konuları çok kısa bir şekilde sığdırmaya çalıştığımız kitabın çerçevesi içinde çeşitli problemler en özlü biçimde toplanmış, coğrafî düşünmenin temel yer tutmasına çalışılmış değişik yerşekillerinin oluşum ve gelişmesinde coğrafî prensip ve yollar esas tutulmak istenmiştir.

Jeomorfolojiye ayrı bir renk getiren karst jeomorfolojisi incelenirken eserin birinci bölümünde ilgili temel bilgiler verilmiş, ikinci bölümde karstik şekillerin oluşumu ve gelişimi üzerinde durulmuş, karstlaşmada oldukça önemli rol oynayan karstik yeraltı su dolaşımı ve karstik kaynaklar üçüncü bölümde anlatılmış, karstik kaide seviyesi, karstik gelişim devreleri ve pa-leokarst dördüncü bölümde ele alınmıştır. Tipik olması dolayısıyla beşinci bölümde, karstik bölgelere dünya literatüründen faydalanarak bazı örnekler verilmiş, yerli ve yabancı yerbilimcilerin ve bizim Türkiye'de yaptığımız çeşitli araştırmaların ışığı altında Türkiye'nin karstik bölgelerindeki bazı problemler kısmen de olsa çözülmeye çalışılmış ve bu bilgiler "Türkiye'de karst” başlığı altında altıncı bölümde toplanmıştır.

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü'nde okutul-makta olan "Karst Jeomorfolojisi” isimli eserin tamamen tükenmiş olması, bize kitaba yenilikler getirme olasılığını ortadan kaldırmış, öğrencilerin sıkıntı çekmemesi için çok çok kısa bir sürede üçüncü baskıya yetiştirilmiştir.

Kitabı hazırlarken eserlerinden yararlandığım, özellikle coğrafyacı ve diğer yerbilimci hocalarımıza bu vesile ile teşekkür eder, sayısı yadsınamayacak kadar fazla ve her biri ayrı öneme haiz olan adından söz edemediğimiz eserleri için kendini bilime adamış, emekli hocalarımız ve genç coğrafyacı meslekdaşlarımızın durumu anlayışla karşılayacaklarını umarız.

Ancak, noksanlarımız olmuşsa da kitabın, bir boşluğu doldurabileceği kanaatini taşımaktayız.

Sözümü bitirirken bugün aramızda olmayan ve kitabın birinci ve ikinci baskıları için emeklerini esirgemeyen Sayın İsmet Oruç'u rahmetle anar, eserin bilgisayar ortamında düzenlenmesini üstlenen Zeynep Oruç Tatlı'ya, kitabı yayınlayan Filiz Kitabevi'nin sahibi Oğuzhan Oruç'a teşekkür ederim.

İstanbul 29 Ekim 2018 Dr. Öğr. Üyesi Nilüfer PEKCAN (YALÇINER)

İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü

Fiziki Coğrafya Anabilim Dalı

Emekli Öğretim Üyesi

 

 

 

İÇİNDEKİLER

 

BÖLÜM I

KARST JEOMORFOLOJİSİNİN TEMEL BİLGİLERİ

A – ERİYEBİLEN KAYAÇLAR VE BUNLARI OLUŞTURAN

MİNERALLERİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

1 – Kalker ............................................................................................................. 6

2 – Jips .................................................................................................................. 11

3 – Kayatuzu ......................................................................................................... 13

4 – Dolomit ........................................................................................................... 14

5 – Tebeşir ............................................................................................................ 15

6 – Mermer ........................................................................................................... 16

B – ERİME OLAYI VE KARSTLAŞMANIN KOŞULLARI

1 – Erime Olayı ..................................................................................................... 17

2 – Karstlaşmanın Koşulları.................................................................................. 22

a – Litolojik etkenler....................................................................................... 22

b – Tektonik etkenler ...................................................................................... 24

c – Yükselti ile ilgili etkenler.......................................................................... 26

d – Hidrolojik-klimatik etkenler ..................................................................... 27

1 – Kutup iklimi bölgelerinde karst ......................................................... 29

2 – Periglasiyal iklim bölgelerinde karst ................................................. 29

3 – Serin ve yağışlı okyanusal iklim bölgelerinde karst........................... 30

4 – Akdeniz iklimi bölgelerinde karst...................................................... 31

5 – Yarıkurak bölgeler, kurak bölgeler veya çöl bölgelerinde karst ........ 32

6 – Tropikal bölgelerde karst ................................................................... 32

e – Vejetatif etkenler ....................................................................................... 34

f – Zaman faktörü ............................................................................................ 35

BÖLÜM II

KARSTİK ŞEKİLLER

A – ERİME ŞEKİLLERİ

1 – Mikro-karstik Şekiller ..................................................................................... 37

a – Lapyalar ..................................................................................................... 37

b – Rüiniform (Harabe) Reliefi ....................................................................... 41

c – Nivo-karstik Şekiller.................................................................................. 42

2 – Makro-karstik Şekiller .................................................................................... 44

a – Karstik Kuyular ......................................................................................... 44

1 – Obruklar............................................................................................. 44

2 – Düdenler ............................................................................................ 46

b – Dolinler...................................................................................................... 47

c – Uvalalar ve Polyeler .................................................................................. 50

d – Galeriler ve Mağaralar............................................................................... 56

e – Fluviyo-karstik Şekiller ............................................................................. 68

f – Kanyon vadiler ........................................................................................... 68

g – Karstik tüneller ve Köprüler ...................................................................... 71

h – Tektono-karstik Şekiller ............................................................................ 73

i – Kalanklar .................................................................................................... 75

B – BİRİKİM ŞEKİLLERİ .......................................................................................... 75

1 – Traverten ve Karstik Tüf ................................................................................. 75

2 – Traverten Konileri........................................................................................... 78

3 – Sarkıt ve Dikitler ............................................................................................. 79

4 – Kaliş (Kalker Kabuk) ...................................................................................... 80

5 – Terra Rosa ve Terra Fusca .............................................................................. 81

6 – Karstik Ebuli ................................................................................................... 83

C – PSÖDO-KARSTİK ŞEKİLLER ........................................................................... 84

BÖLÜM III

KARSTİK YERALTI SU DOLAŞIMI VE KARSTİK KAYNAKLAR

A – KARSTİK YERALTI SU DOLAŞIMI ................................................................. 85

B – KARSTİK KAYNAKLAR ................................................................................... 89

1 – Eksürjans Kaynakları ....................................................................................... 89

2 – Resürjans Kaynakları ....................................................................................... 90

3 – Voklüz Kaynakları........................................................................................... 91

4 – Aralı Kaynaklar ............................................................................................... 91

5 – Deniz ve Göllerde Ortaya Çıkan Karstik Kaynaklar ........................................ 91

BÖLÜM IV

KARSTİK KAİDE SEVİYESİ, KARSTİK GELİŞİM DEVRELERİ VE

PALEOKARST

A – KARSTİK KAİDE SEVİYESİ ............................................................................. 94

1 – Karstik kaide seviyesi olmayan bölgeler ......................................................... 95

2 – Karstik kaide seviyesine sahip bölgeler ........................................................... 95

3 – Geçici karstik kaide seviyesi olan bölgeler ...................................................... 96

B – KARSTİK GELİŞİM EVRELERİ ........................................................................ 96

C – PALEOKARST.................................................................................................... 100

BÖLÜM V

TİPİK KARSTİK BÖLGELERE YERYÜZÜNDEN BAZI ÖRNEKLER

A – DİNAR KARSTI ................................................................................................. 102

B – CAUSSE KARSTI ............................................................................................... 106

C – JURA TİPİ KARST ............................................................................................. 108

D – ALP DAĞLARI'NDA DİABLERETS VE MUOTA BÖLGELERİ ................... 109

E – ÇİN KARSTI........................................................................................................ 110

F – YUKATAN KARSTI ........................................................................................... 111

G – JAMAİKA VE KÜBA'DA KARST .................................................................... 112

BÖLÜM VI

TÜRKİYE'DE KARST RELİEFİ VE KALKERLİ ARAZİLERİN

TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ

A – TÜRKİYE'DE KARST RELİEFİ........................................................................ 113

B – KALKERLİ ARAZİLERİN TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ........................................ 173

– BİBLİYOGRAFYA................................................................................................ 179

 

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil – 1: Karstik bir yaylada oluşmuş ve gelişmiş bulunan karstik şekiller.

Şekil – 2: Alp sektöründe, Trias yaşlı jipslerin içersinde gelişmiş bir jips karstı.

Şekil – 3: Bir tuz domunun ve diapir kıvrımlarının oluşum şeması (Kuzey Almanya).

Şekil – 4: Örtülü lapyalar.

Şekil – 5: Oluklu lapyalar.

Şekil – 6: Saf dolomitik kalkerlerde rüiniform reliefi.

Şekil – 7: Nivo-karstik bölge şekilleri.

Şekil – 8: Türkiye'de yaygın olarak görülen bazı karst yapıları.

Şekil – 9: Taşeli platosunda, yatay ve yataya yakın Miyosen kalkerleri içerisinde gerçekleşen bir erime dolininin oluşum evreleri.

Şekil – 10: Bir çökme dolininin şematik olarak oluşum ve gelişimi.

Şekil – 11-a: Tektonik ile ilgili olmayıp sadece karstik erimeler sonucu oluşmuş birpolyenin şematik olarak gelişim evreleri.

Şekil – 11-b: Tektonik ile ilgili olarak oluşmuş bir polyenin şematik olarak gelişimevreleri.

Şekil – 12: Kireçtaşlarında oluşup gelişmiş bir mağara sistemi.

Şekil – 13: Karstik boşluklar içinde hava akımına bağlı buzul oluşumları.

Şekil – 14: Devamlı hava akımlarının bulunmadığı karstik çukurlar içinde buz yığışımları.

Şekil – 15: Karaman güneyindeki İbrala platolarında eski akarsu şebekesine ait unsurların karstlaşma ile değişikliğe uğraması.

Şekil – 16: Ovacık Ovası'nın yaklaşık 3 km. kuzeyinde Kretase kalker tabakaları içersinde açılmış Yapal kanyonu ve çevresindeki diğer şekiller.

Şekil – 17: Cezayir'de Rummel Boğazı (kanyon) ve tabii köprü.

Şekil – 18: Eğridir Gölü güneyinin jeomorfoloji haritası.

Şekil – 19: Antalya civarının morfolojik harita şeması.

Şekil – 20: Alt ve Orta traverten taraçalarının karşılıklı durumları (Antalya) ve düdenbatığı.

Şekil – 21: Boluk Gölü çevresinden traverten konilerine bazı örnekler.

Şekil – 22: Bir yeraltı mağarasında sarkıt ve dikitlerin oluşum şeması.

Şekil – 23: Karstik dolaşım.

Şekil – 24: Sifon.

Şekil – 25: Karstik eksürjans kaynağı.

Şekil – 26: Karstik arazide resürjans kaynağı.

Şekil – 27: Aralı kaynak.

Şekil – 28: Sami Körfezi'nde karışık su kaynaklarının kökeni.

Şekil – 29: Karstik gelişim evreleri.

Şekil – 30: Karstik kaide seviyesi olan kalkerli bir bölgedeki karstik oluşum ve gelişim evreleri (1, 2, 3 ve 4).

Şekil – 31: Dinarik Sistem'in morfoloji haritası.

Şekil – 32: Dinarik Sistem'in enine genel şematik kesiti.

Şekil – 33: Lika Polyesi.

Şekil – 34: Türkiye'de karst olaylarının dağılış alanı.

Şekil – 35: Taşeli Platosu'nun değişik kesimlerinden (Kayrak, Yellice ve Bayraklı) rüniform reliefine ait örnekler.

Şekil – 36a: Yeniyapan (Gaziantep batısı) kuzeyindeki yamacın şematik profili.

Şekil – 36b: Gaziantep batısı Büyük Araplar Vadisi.

Şekil – 37: Kızören Obruğu.

Şekil – 38: İç Anadolu ve çevresinde karst şekillerinin dağılışı.

Şekil – 39: Cennet ve Cehennem Obrukları.

Şekil – 40: Çimi Polyesi (Akseki) ve çevresinin karst morfolojisi haritası.

Şekil – 41: Sivas ve Zara arasında jips karstı.

Şekil – 42: Orta Toroslarda Aksıfat Platosu'nda dolinlerin dağılışı.

Şekil – 43: Taşeli Platosu'nun orta kesimlerinde Yellice, Düğüm alanı arasında gelişmiş karstik şekiller.

Şekil – 44: Yellice Polyesi.

Şekil – 45: Kestel ve Elmalı polyeleri.

Şekil – 46: Karadere (Akçakoca batısı) uvalaları.

Şekil – 47: Fakıllı Köyü (Akçakoca) çevresinin blok diyagramı ve Fakıllı Mağarası.

Şekil – 48: Türkiye Mağaraları.

Şekil – 49: Altınbeşik-Düdensuyu Mağarası plan ve kesiti.

Şekil – 50: Karaman batısındaki Yollarbaşı Mağarası.

Şekil – 51: Taşeli Platosu'nda Küçük Bağbucağı, Bahabey ve Çubuk yaylalarında 1000-1100 m.ler arasında gelişmiş karst bölgesi.

Şekil – 52: Taşeli Platosu'nun kuzeybatısındaki Manda Kanyonu'nun blok diyagramı.

Şekil – 53: Üstte Yerköprü (şematik), altta A ve B noktaları arasında Göksu'nun yeraltı mecrasını gösteren blok diyagram ve kesit.

Şekil – 54: Silifke batısındaki dolmuş kalank ve çevresinin jeomorfoloji haritası.

Şekil – 55: Akhüyük (Konya Ereğlisi) travertenleri.

Şekil – 56: Fosil traverten konisi.

Şekil – 57: Mortaş boksit yatağının doğu kesimi.

Şekil – 58: Boksit yatağı tipleri.

Şekil – 59: Türkiye Karst Haritası.

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo – 1: Isı ve havadaki CO2 miktarı arasındaki ilişkiler.

Tablo – 2: 17 derece ısıda çeşitli miktarda CO2 içeren sularda eriyen kalker miktarı.

Tablo – 3: Akdeniz Bölgesi ile tropikal bölgede gelişmiş bulunan polyelerin karşılaştırıl-ması.

Tablo – 4: Türkiye'de bulundukları yükseltiye göre Paleozoik, Mesozoik ve Tersiyer kalker-lerinin oluşturdukları dağ sıraları.

FOTOĞRAFLAR LİSTESİ

Foto – 1: Karadeniz (Akçakoca) kıyılarında dik falez ve çatlak boyunca gelişmiş bir deniz mağarası.

Foto – 2: Finike-Demre arasında bir deniz mağarası.

Foto – 3: Dinar Alpleri'nde, Slovenya'nın güneybatısında Postojno Mağarası.

Foto – 4: Silifke (Mersin) çevresinde delikli lapyalar.

Foto – 5: Kızören Obruğu (Konya).

Foto – 6: Yerköprü Düden Mağarası çıkış ağzı (Konya-Hadim).

Foto – 7: Ekşioğlu (Yeniköy-Şile) Dolini.

Foto – 8: Eminaçması (Akçakoca) Dolin Gölü.

Foto – 9: Muğla Polyesi.

Foto – 10: Batı Toroslar'ın tipik karstik şekillerinden Arpacık (Nif) Polyesi.

Foto – 11: Karadere (Akçakoca) Uvalası'nın panomarik görünüşü.

Foto – 12: Sofular Mağarası (Şile) içinde gelişmiş sarkıtlar.

Foto – 13: Eşen çayı (Fethiye) kollarından Karadere üzerindeki Saklıkent Kanyonu.

Foto – 14: Pamukkale (Denizli) traverten taraçaları.

Foto – 15: Antalya travertenleri ve Düdenbaşı Şelalesi.