1879 Tarihli usül-i Muhakeme-i Hukukukiyye Kanun-u Muvakkati,nin Modern Usul Hukukuna Etkileri

Önsöz 

Verba volant, scripta manent! “Söz uçar yazı kalır” denmiştir. 

Oysa söz de uçmaz. Dilden dile dolaşır. Birinin söylediğini diğeri, bir üçüncüsüne nakleder. Sözü paylaşanlardan birinin unuttuğunu diğeri hatırlar. Dilden dile, kulaktan kulağa geçen söz bazen şekil değiştirir, yeni anlamlar kazanır, bazen eksiltmeler ya da ilavelerle murat edilenden bambaşka bir manayı ifade etmeye başlar. 

Sözün bu macerasında onu ilk söyleyen çok zaman unutulur. Söz başka kişilere mal edilir ya da büsbütün sahipsiz kalır. Nitekim 1. yüzyılda yaşayan Roma İmparatoru Titus’un Senato’ya hitabında kullanıldığı tespit edilebilen “Söz uçar, yazı kalır.” sözünü ilk defa kimin söylediği de artık bilinmiyor. 

Söz için bu söylenenler yazı için de geçerlidir. Yazı da elden ele, zihinden zihne dolaşır; dolaşırken değişir. Bazen hüsn-i niyyetle iktibas, hüsn-i maksadla teşbih, bazense suiniyyetle intihal edilir, tahrif olunur; lakin kaybolmaz. 

Dahası söz ve yazı bir milletin dilinden başka bir milletin diline de geçer. Geçerken de az çok ama mutlaka değişir, başkalaşır. Platon, Eflâtun; İbn-i Sina, Avicenna olur. Leylî, Leylâ’ya; Hüsrev Ferhad’a dönüşür. “Partially cloudy”, “parçalı bulutlu” oluverir. 

Bunun gibi, her milletin dilinde yaşanan ancak sürat ve şiddeti bakımından 20.yüzyılda Türk Dilinde yaşananın emsaline tesadüf edilmeyen bir süreç, sözün zaman içinde şekil ve anlam değiştirmesi, yeni kelimeler yeni söyleyişlerledile getirilir, yazıya dökülür olmasıdır.

Bütün bu söylenenler, bilhassa sözün ve yazının zaman içinde değişip başkalaşması hukuk metinleri bakımından da bittabi doğrudur. Bir kanunname bazen onüç asır evvele ait bir müdevvenata atıfla “Mecelle” diye isimlendirilir; bazen iktibas edildiği milletin kanuna verilen ismin tercümesiyle - karıştırılmak ihtimali olmadığı halde İsviçre gibi dil birliği olmayan küçük bir devletin kanunlarında yapıldığı üzere başına “Türk” kelimesi getirilmek suretiyle - “Türk Kanun-ı Medenîsi” ve nihayet “Türk Medeni Kanunu” adını alır. İsim bu kadar değişirken muhteva da değişir. Muhtevayı anlayabilmek yani metni doğru yorumlayabilmek için onun delaletinin yani muhtevanın ve şeklin tarih içindeki yolculuğunun adım adım takip edilmesi, kökeninin ve zaman içinde uğradığı değişikliklerin ortaya çıkartılması gerekir. Daha doğrusu, doğru yorum için uygulanması gereken metotlardan biri de budur.

Dr. Yavuz Özkan’ın “1879 Tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Hukukiyye Kanûn-ı Muvakkati’nin Modern Usul Hukukuna Etkileri” başlıklı tezi, böyle bir çalışmayı medenî usul hukukumuz bakımından, hakkıyla gerçekleştirmiştir.

Söyledi tarihini Ali Cem

Yavuz ile eyledim iftihar

Dr. Özkan’ı kutluyor, eserin benzer çalışmaların yapılmasına vesile olmasını diliyorum.

Prof. Dr. Ali Cem Budak 

Moda, 28 Mart 2021

İÇİNDEKİLER

1879 TARİHLİ USÛL-İ MUHÂKEME-İ HUKUKİYYE KANÛN-U

MUVAKKATİ’NİN MODERN USUL HUKUKUNA ETKİLERİ

KISALTMALAR  XV

GİRİŞ  1

BİRİNCİ BÖLÜM

MODERN MEDENİ USUL HUKUKU’NUN CUMHURİYETE KADAR OLAN GELİŞİMİ

GENEL OLARAK 4
1879 (1295) TARİHİ SONRASI YARGI TEŞKİLATI VE MEDENÎ USUL KANUNLARIMIZ 7
Yargı Teşkilatı 8
1879 (1295) Tarihli Mehâkim-i Nizâmiyenin Teşkîlâtı Kanûn-u Muvakkati’nden Sonra (1879-1924) 8
469 Sayılı Mahâkim-i Şer’iyyenin İlgasına ve Mahâkim Teşkîlâtına Ait Ahkâmı Muaddil Kanun’dan Sonra 11
Medenî Usul Kanunlarımız 13

III.       CUMHURİYET DEVRİ ÖNCESİ MEDENÎ USUL HUKUKUNUN KAYNAKLARI 18

Genel Olarak 18
Yasal Düzenlemeler 19
İlmî ve Kazaî İçtihatlar 21
1923 ile 1928 Yılları Arasında Usul Hukuku Alanında Yaşanan Gelişmeler 24
Alman Medenî Usul Kanunu Mehaz Alınarak Hazırlanan Usul Kanunu  25
1086 Sayılı HUMK’un Hazırlık Süreci 26
1086 sayılı HUMK Hakkında 1928 Yılına Kadar Yayımlanan İlmî İçtihatlar 27
 

 İKİNCİ BÖLÜM

1295 TARİHLİ USÛL-İ MUHÂKEME-İ HUKUKİYYE KANÛNU MUVAKKATİ’NİN MODERN USUL HUKUKUNA ETKİLERİ

GÖREV VE YETKİYE İLİŞKİN HÜKÜMLER 28
Genel Olarak 28
Vazîfe ve Salâhiyet Kavramları 29
Göreve İlişkin Maddelerin Değerlendirilmesi 32
Görev İtirazı ve Görev Kurallarının Hukuki Niteliği 35
Sulh Hukuk Mahkemesi – Asliye Hukuk Mahkemesi Ayrımı 38
Asliye Hukuk ve Asliye Ticaret Ayrımı 42
Yetkiye İlişkin Hükümlerin Değerlendirilmesi 45
Genel Yetki Kuralı - Davalının İkametgâhı Mahkemesi 45
Özel Yetki Kuralları 47
Sözleşmeden Doğan Davalarda Yetki 47
Miras Davalarında Yetki 49
Taşınmaz Davalarında Yetki 50
Vekâlet Ücreti ve Yargılama Masraflarına İlişkin Davalarda Yetki 53
Türkiye’de İkametgâhı Olmayanlara Karşı Açılacak Davalar 53
Şirket Muamele Merkezinin ve Şubenin Yetkisi 55
Geçici Olarak Oturulan Yer Mahkemesinin Yetkisi 57
Diğer Özel Yetki Halleri 58
Yetki Sözleşmesi 60
Yetki İtirazı ve Yetki İtirazının Hukuki Niteliği 63
Görev ve Yetkiye İlişkin Ortak Hükümlerin Değerlendirilmesi 65
Yargı Yerinin Belirlenmesi (Merci Tayini) 65
Görevsizlik ve Yetkisizlik Kararı Üzerine Yapılacak İşlemler 66
HÂKİMİN REDDİ VE YASAKLILIĞINA İLİŞKİN HÜKÜMLER 69
Yasaklılık ve Ret Sebepleri 69
Ret Talebini İnceleyecek Merci 73
Ret Talebinin İncelenmesi Usulü 77
Zabıt Kâtiplerinin Yasaklılık ve Reddi 81

III. TARAFLARA İLİŞKİN HÜKÜMLER  81

Genel Olarak 81
Taraf Ehliyeti ve Dava Ehliyeti 81
Davaya Vekâlet 85
Genel Olarak 85
Davaya Vekâlete İlişkin HUMK hükümleri ile CPCN Hükümleri Arasındaki Farklılıklar 85
Özel Yetki Gerektiren Haller 88
İlamın Vekile Tebliği Zorunluluğu 89
Davaya Vekâlete İlişkin Hükümlerde HUMK İle UMHK Arasındaki Diğer Benzerlikler 92
Dava Arkadaşlığı 95
Davanın İhbarı ve Davaya Müdahale 97
Davaların Ayrılması ve Birleşmesi ile Karşı Dava ve Ön Sorun 99
Genel Olarak 99
HUMK’un Davaların Ayrılması ve Birleşmesi ile Karşı Dava ve Ön Sorun Hükümleri ile Mehaz Arasındaki Farklılıklar 101
YARGILAMAYA HÂKİM OLAN İLKELERE (İKİ TARAFIN HAK VE VAZİFELERİNE) İLİŞKİN HÜKÜMLER 103
DAVAYA SON VEREN TARAF İŞLEMLERİNE İLİŞKİN HÜKÜMLER  106
Feragat ve Kabul 106
Sulh 107
DAVADA TEMİNAT 109
VII. GEÇİCİ HUKUKİ KORUMALARA İLİŞKİN HÜKÜMLER  111

Genel Olarak 111
İhtiyati Tedbir 112
İhtiyati Tedbir Kavramı 112
HUMK’un İhtiyati Tedbir Hükümleri 114
Diğer Geçici Hukuki Korumalar 118
VIII. TAHKİKAT VE YARGILAMANIN İCRASINA İLİŞKİN HÜKÜMLER  119

Genel Olarak 119
Duruşmalar, Tutanaklar ve Zabıt Katibleri 120
SÜRELER, ESKİ HALE GETİRME VE ADLİ TATİLE İLİŞKİN HÜKÜMLER 124
DAVANIN AÇILMASI 126
Genel Olarak 126
İlk İtirazlar 131
Davaya Cevap ve İkinci Cevap Dilekçeleri 133
İddia ve Savunmanın Genişletilmesi ve Değiştirilmesi Yasağı ve Islah 136
Genel Olarak 136
İddia ve Savunmanın Genişletilmesi ve Değiştirilmesi Yasağı 136
HUMK ve CPCN Uygulaması 136
1295 Tarihli UMHK ve Mecelle’de İddia ve Savunmanın Genişletilmesi ve Değiştirilmesi Yasağı 139
İddia ve Savunmanın Genişletilmesi ve Değiştirilmesi Bakımından 1327 Tarihli Zeyl ile HUMK Hükümlerinin Karşılaştırılması 140
Islah 144
TAHKİKATA İLİŞKİN HÜKÜMLER 147
Genel Olarak 147
İsticvap 150
XII. DELİLLER  152

Delilere İlişkin Genel Hükümler 152
Genel Olarak 152
Delil Sözleşmesi ve Delilden Vazgeçme 153
İkrar 154
Kesin Hüküm 156
Tanık 160
Genel Olarak 160
Hükümlerin Değerlendirilmesi 162
Senet 169
Senetle İspat Zorunluluğu ve İstisnaları 170
Senetle İspat Zorunluluğu 171
Senetle İspat Zorunluluğunun İstisnaları 176
Genel Olarak 176
Delil Başlangıcı 179
Ticari Defterler 180
Senetlerin İspat Gücü ve Sahteliği 181
Senetlerin İspat Gücü 181
Senetlerin Sahteliği (Sahtelik İddiası ve Davası) 187
Senetlerin Mahkemeye Verilmesi 195
Senedin Halef Aleyhine Delil Olarak Kullanılması 198
Bilirkişi, Keşif ve Kanunda Düzenlenmemiş Diğer Deliller 200
Genel Olarak 200
Bilirkişi 201
1295 Tarihli UMHK’da Mümeyyizler 201
Hükümlerin Değerlendirilmesi 202
Keşif 209
Kanunda Düzenlenmemiş Diğer Deliller (Hususi Esbab-ı Hüküm) 213
Yemin 215
Yemine İlişkin Genel Hükümler 216
Kesin Yemin (Taraf Yemini) 221
Re’sen Teklif Olunan Yemin (Tamamlayıcı Yemin) 223
Yeminin Son Çare Olduğu Görüşü 223
XIII.  TAHKİKATIN SONA ERMESİ, SÖZLÜ YARGILAMA VE        HÜKÜM   226

Tahkikatın Bitmesi ve Sözlü Yargılama 226
Hüküm 230
XIV.     TARAFLARIN DURUŞMAYA GELMEMESİ VE SONUÇLARI (GIYAP) 242

YARGILAMA GİDERLERİ 244
XVI.     HÜKMÜN TASHİH VE TAVZİHİ 251

XVII.    ADLİ YARDIM   252

XVIII.   HÂKİMLERİN HUKUKİ SORUMLULUĞU  255

SONUÇ  259

KAYNAKÇA  261